Houellebecq.nl

Hoe zou het toch staan met de vertaling van La Carte et le territoire? Wordt daar nog altijd aan gewerkt? Ja, daar wordt nog altijd aan gewerkt, meer dan fulltime zelfs (wat ook de stilte op Hof/Haan voor een groot deel verklaart). Maar het einde nadert, over iets minder dan een week moet alles af zijn en kan de vertaler eindelijk zijn rug, zijn geest en zijn administratie weer eens op orde zien te krijgen.

Ik schreef het net nog in een mail aan mijn kompaan Hof: het werken aan dit boek is voor mij misschien wel de meest ingrijpende vertaalervaring ooit, niet alleen vanwege de tijd die erin gaat steken (vrije avonden en weekends zijn er al maanden niet meer bij), maar toch vooral ook door de aard van het boek. De kaart en het gebied stelt erg hoge eisen aan een vertaler: er moet veel begripsmatige en terminologische research worden verricht op de meest uiteenlopende terreinen (schilderkunst, toerisme, computers, fotografie, architectuur, politie et j’en passe), en ook op stilistisch vlak vergt het boek erg veel denkwerk, met name wat de zinsbouw betreft (die in het Nederlands vaak helemaal moet worden omgegooid voor het bereiken van het gewenste effect). En bovenal ben ik er gaandeweg steeds meer van overtuigd geraakt dat dit een van de beste boeken is die ik ken – wat de vertaallat natuurlijk niet bepaald lager legt.

Waarom is het boek zo goed? Die vraag is altijd lastig te beantwoorden: het is veel makkelijker om te zeggen waarom een boek níet goed is. Maar als ik dan toch een poging moet wagen, geholpen door het interview dat ik vorige maand met Houellebecq had (binnenkort ook op deze site te lezen), zou ik zeggen dat het komt door de combinatie van schoonheid en troosteloosheid. Deden Houellebecqs vorige romans zich met al hun provocaties nog altijd als een noodkreet voor, een roep om meer liefde in een wereld die aan liefdeloosheid ten onder dreigt te gaan, uit De kaart en het gebied spreekt eerder een ‘zachte berusting’, zoals het ergens in het boek heet. Niet de onmens die in alle mensen huist staat in deze roman centraal, maar de onherroepelijke teloorgang van al het menselijke – zowel op het niveau van het individu als op dat van de soort.

Dat is geen vrolijk thema, maar literatuur is dan ook niet bedoeld om de mensen voor te houden hoe mooi het leven is. Dat het desondanks tot een aangename leeservaring kan leiden, is volledig te danken aan de meesterlijke behandeling van de stof. De ‘zachte berusting’ wordt op een onnadrukkelijke, vloeiende manier verwoord, of eigenlijk grotendeels gesuggereerd. Ik ervaar dat als grote schoonheid:

Het eerste daglicht sijpelde door de spleet tussen twee dikke, gevoerde gordijnen met helderrode en gele motieven. Naast hem ademde Olga regelmatig, met haar korte nachthemd opgetrokken tot haar middel. Jed streelde zachtjes haar blanke, ronde billen, zonder haar wakker te maken. Haar lichaam was in tien jaar nauwelijks veranderd, al waren de borsten wat zwaarder geworden. Die prachtige bloem van vlees was begonnen te verwelken; en de aftakeling zou vanaf nu steeds sneller gaan. Ze was twee jaar ouder dan hij; hij besefte ineens dat hij de volgende maand veertig zou worden. Ze bevonden zich ongeveer op de helft van hun leven; het was snel gegaan. Hij stond op en pakte zijn kleren bij elkaar, die her en der op de grond lagen. Hij herinnerde zich niet dat hij zich de vorige avond had uitgekleed, ongetwijfeld had zij dat gedaan; voor zijn gevoel was hij in slaap gevallen zodra zijn hoofd het kussen raakte. Hadden ze gevrijd? Waarschijnlijk niet, en dat simpele feit was al ernstig, omdat ze het na zo’n lange scheiding hadden moeten doen, in elk geval hadden moeten proberen, het voorspelbare uitblijven van een onmiddellijke erectie had maar al te makkelijk op het conto van de excessieve alcoholconsumptie geschreven kunnen worden, maar ze zou toch een poging hebben kunnen wagen om hem af te zuigen, hij herinnerde zich niet dat ze dat gedaan had, misschien had hij erom moeten vragen? Ook die aarzeling over zijn seksuele rechten, over wat hem binnen het kader van hun relatie natuurlijk en normaal leek, was verontrustend, en waarschijnlijk een aankondiging van het eind. Seksualiteit is iets kwetsbaars, je krijgt er zo moeilijk toegang toe en raakt het zo makkelijk weer kwijt.

Op de Michelinkaart van de departementen Creuse en Haute-Vienne loopt vlak naast het dorp Châtelus-le-Marcheix een vouw. Dat weet ik omdat ik de kaart in kwestie direct heb aangeschaft na mijn eerste lezing van La Carte et le territoire. In hoofdstuk 2 van het eerste deel beschrijft Houellebecq hoe zijn hoofdpersoon, de kunstenaar Jed Martin, bij het kopen en openvouwen ervan zijn ’tweede grote esthetische openbaring’ kent:

Die kaart was subliem; diep getroffen begon hij te trillen voor de toonbank. Nog nooit had hij zo’n prachtig, zo’n van emotie en betekenis vervuld voorwerp aanschouwd als die Michelinkaart op 1:150.000 van de Creuse en de Haute-Vienne. De essentie van de moderniteit, van het wetenschappelijke en technische begrip van de wereld, werd er vermengd met de essentie van het dierlijke leven. De tekening was complex en mooi, en door de beperkte kleurencode volmaakt helder. Maar in elk van de gehuchten en dorpen, weergegeven naar omvang, voelde je de hartslag, de roep van tientallen mensenlevens, van tientallen of honderden zielen – sommige voorbestemd tot de verdoemenis, andere tot het eeuwige leven.

Landkaarten bestuderen als esthetische objecten is iets wat ik zelf ook graag doe (zie deze lijst, nr. 40). Maar ik moet eerlijk bekennen dat ik aanvankelijk niet zeker wist of Houellebecq geen satirische bijbedoelingen had met het idee van kaarten als kunstwerken, vooral ook omdat Jed Martin na zijn esthetische openbaring niets anders meer weet te doen dan dag in, dag uit grootbeeldfoto’s van Michelinkaarten maken, zes maanden lang. Kunst, of slapstick?

De dubbelzinnigheid (overigens precies dezelfde die het werk van de elohimitische kunstenaar Vincent Greilsamer treft in Houellebecqs vorige roman, Mogelijkheid van een eiland) wordt uiteindelijk grotendeels weggenomen door de ernst waarmee de rest van Martins carrière wordt beschreven, met name de klassiek-schilderkunstige middenperiode. Ook de beschrijving van zijn werkwijze met de technische camera komt trouwens al heel wat minder satirisch over:

Voor de tentoonstelling had hij een deel van de Michelinkaart van de Creuse uitgekozen, waarop het dorp van zijn grootmoeder stond. Hij had een flink schuine invalshoek gebruikt, zo’n dertig graden ten opzichte van het platte vlak, en de balg tegelijk zo ver mogelijk gekanteld om een maximale scherptediepte te verkrijgen. Vervolgens had hij met Photoshop-filters de afstandsonscherpte en het blauwige waas aan de horizon toegevoegd. Op de voorgrond waren het meertje van Le Breuil en het dorp Châtelus-le-Marcheix te zien. Verderop leken de wegen die tussen de dorpen Saint-Goussaud, Laurière en Jabreilles-les-Bordes door het bos kronkelden een feeëriek, onschendbaar droomgebied te vormen. Helemaal achteraan en links op het beeld viel nog duidelijk het rood-witte lint van de snelweg A20 te onderscheiden, die leek op te doemen uit een mistbank.

‘DE KAART IS INTERESSANTER DAN HET GEBIED’, luidt de titel van de solotentoonstelling met Martins foto’s van Michelinkaarten. Hetzelfde geldt natuurlijk ook weer voor de relatie tussen de kaart en het kunstwerk dat erop is gebaseerd: het kunstwerk is interessanter dan de kaart. En nog een niveau verder: de beschrijving van het kunstwerk is interessanter dan het kunstwerk zelf. Van ‘realisme’ is bij dat alles overigens maar tot op zekere hoogte sprake, zoals hier boven al blijkt: in het echt zijn snelwegen op Michelinkaarten niet rood-wit maar rood-geel, en de vouwen in de kaart zijn kennelijk in rook opgegaan…

Toen ik Michel Houellebecq onlangs vroeg of ik hem dat soort weeffoutjes ook bij dit boek weer zou voorleggen, zoals ik ook bij zijn vorige boeken had gedaan, luidde zijn antwoord, niet geheel onverwacht na de discussie over dit onderwerp in Publieke vijanden: ‘Laten we uitgaan van de tekst en het realisme vergeten; de werkelijkheid is maar een vertrekpunt.’

N.B. Na zelf bij wijze van experiment een foto van genoemde Michelinkaart te hebben gemaakt (zie boven) ben ik ervan overtuigd dat dit procédé prachtige kunstwerken kan opleveren. Opmerkelijk vind ik vooral de suggestie van reliëf die de kronkelingen van de wegen oproepen. Nieuwe hobby?

Uitgeverij De Arbeiderspers grijpt de verschijning van De kaart en het gebied aan om ook Houellebecqs vier eerdere romans in een nieuw jasje te steken, ontworpen door Ron van Roon. Het zijn prachtige omslagen, waarop dit keer ook de naam van de vertaler vermeld staat (en zo hoort het).