Op de Michelinkaart van de departementen Creuse en Haute-Vienne loopt vlak naast het dorp Châtelus-le-Marcheix een vouw. Dat weet ik omdat ik de kaart in kwestie direct heb aangeschaft na mijn eerste lezing van La Carte et le territoire. In hoofdstuk 2 van het eerste deel beschrijft Houellebecq hoe zijn hoofdpersoon, de kunstenaar Jed Martin, bij het kopen en openvouwen ervan zijn ’tweede grote esthetische openbaring’ kent:
Die kaart was subliem; diep getroffen begon hij te trillen voor de toonbank. Nog nooit had hij zo’n prachtig, zo’n van emotie en betekenis vervuld voorwerp aanschouwd als die Michelinkaart op 1:150.000 van de Creuse en de Haute-Vienne. De essentie van de moderniteit, van het wetenschappelijke en technische begrip van de wereld, werd er vermengd met de essentie van het dierlijke leven. De tekening was complex en mooi, en door de beperkte kleurencode volmaakt helder. Maar in elk van de gehuchten en dorpen, weergegeven naar omvang, voelde je de hartslag, de roep van tientallen mensenlevens, van tientallen of honderden zielen – sommige voorbestemd tot de verdoemenis, andere tot het eeuwige leven.
Landkaarten bestuderen als esthetische objecten is iets wat ik zelf ook graag doe (zie deze lijst, nr. 40). Maar ik moet eerlijk bekennen dat ik aanvankelijk niet zeker wist of Houellebecq geen satirische bijbedoelingen had met het idee van kaarten als kunstwerken, vooral ook omdat Jed Martin na zijn esthetische openbaring niets anders meer weet te doen dan dag in, dag uit grootbeeldfoto’s van Michelinkaarten maken, zes maanden lang. Kunst, of slapstick?
De dubbelzinnigheid (overigens precies dezelfde die het werk van de elohimitische kunstenaar Vincent Greilsamer treft in Houellebecqs vorige roman, Mogelijkheid van een eiland) wordt uiteindelijk grotendeels weggenomen door de ernst waarmee de rest van Martins carrière wordt beschreven, met name de klassiek-schilderkunstige middenperiode. Ook de beschrijving van zijn werkwijze met de technische camera komt trouwens al heel wat minder satirisch over:
Voor de tentoonstelling had hij een deel van de Michelinkaart van de Creuse uitgekozen, waarop het dorp van zijn grootmoeder stond. Hij had een flink schuine invalshoek gebruikt, zo’n dertig graden ten opzichte van het platte vlak, en de balg tegelijk zo ver mogelijk gekanteld om een maximale scherptediepte te verkrijgen. Vervolgens had hij met Photoshop-filters de afstandsonscherpte en het blauwige waas aan de horizon toegevoegd. Op de voorgrond waren het meertje van Le Breuil en het dorp Châtelus-le-Marcheix te zien. Verderop leken de wegen die tussen de dorpen Saint-Goussaud, Laurière en Jabreilles-les-Bordes door het bos kronkelden een feeëriek, onschendbaar droomgebied te vormen. Helemaal achteraan en links op het beeld viel nog duidelijk het rood-witte lint van de snelweg A20 te onderscheiden, die leek op te doemen uit een mistbank.
‘DE KAART IS INTERESSANTER DAN HET GEBIED’, luidt de titel van de solotentoonstelling met Martins foto’s van Michelinkaarten. Hetzelfde geldt natuurlijk ook weer voor de relatie tussen de kaart en het kunstwerk dat erop is gebaseerd: het kunstwerk is interessanter dan de kaart. En nog een niveau verder: de beschrijving van het kunstwerk is interessanter dan het kunstwerk zelf. Van ‘realisme’ is bij dat alles overigens maar tot op zekere hoogte sprake, zoals hier boven al blijkt: in het echt zijn snelwegen op Michelinkaarten niet rood-wit maar rood-geel, en de vouwen in de kaart zijn kennelijk in rook opgegaan…
Toen ik Michel Houellebecq onlangs vroeg of ik hem dat soort weeffoutjes ook bij dit boek weer zou voorleggen, zoals ik ook bij zijn vorige boeken had gedaan, luidde zijn antwoord, niet geheel onverwacht na de discussie over dit onderwerp in Publieke vijanden: ‘Laten we uitgaan van de tekst en het realisme vergeten; de werkelijkheid is maar een vertrekpunt.’
N.B. Na zelf bij wijze van experiment een foto van genoemde Michelinkaart te hebben gemaakt (zie boven) ben ik ervan overtuigd dat dit procédé prachtige kunstwerken kan opleveren. Opmerkelijk vind ik vooral de suggestie van reliëf die de kronkelingen van de wegen oproepen. Nieuwe hobby?